Đền Chánh xưa nằm trên địa bàn xã Phù Đạm, huyện Kim Bảng, nay thuộc Thôn 4 xã Phù Vân, TP Phủ Lý. Đền Chánh là một trong 10 cơ sở tôn giáo tín ngưỡng của nhân dân xã Phù Vân. Ngoài là cơ sở tín ngưỡng, khác với những nơi khác, đền Chánh trong kháng chiến chống Mỹ còn là một trong các trận địa pháo phòng không của Phù Vân chia lửa cùng với Lam Hạ bảo vệ quốc lộ 1A - tuyến đường huyết mạch nối hậu phương miền Bắc với tiền tuyến miền Nam.
Theo tư liệu lịch sử, thần phả, sắc phong, văn bia, câu đối, đồ thờ tự còn lưu giữ tại đền, đền Chánh thờ Đức Cần Thiện Đại vương – một trong những nam tướng thời Hai Bà Trưng. Như hầu hết các nhân thần được nhân dân tôn vinh, cuộc đời của Đức Cần Thiện nhuốm màu huyền thoại.
Cha của ông là một người văn võ song toàn tên là Nguyễn Thuần quê ở Châu Ái (Thanh Hóa ngày nay), mẹ là một cô gái xinh đẹp, nết na, thùy mị nổi tiếng khắp vùng Phù Đạm, tên tục gọi là Quang. Ông Thuần thấy quê vợ có một gò đất ở ngã ba sông, thế đất đẹp, người dân lại có cuộc sống sung túc, phong tục thuần hậu bèn xin dân làng cho lập hành cung để gia đình qua lại. Vào một đêm trăng sáng, ông bà nằm ở chính cung, bà Quang mơ thấy một ngôi sao từ trên trời sa vào miệng, vội nuốt lấy. Từ đó bà mang thai, đến ngày 12 tháng 11 năm Nhâm Tuất bà sinh được một người con trai có tướng mạo khác thường, mặt vuông, tai to, mắt sáng, mày xanh, ông bà đặt tên cho con là Nguyễn Thiện, đến tuổi đi học nổi tiếng thông minh, học một biết mười lại tinh thông võ nghệ.
Năm Nguyễn Thiện 20 tuổi, cha ông vì tính tình cương trực đã bị Tô Định hãm hại, mẹ ông vì thương xót cũng ngã bệnh qua đời, ông bèn chọn nơi đất tốt an táng. Sau ba năm tròn đạo hiếu, căm thù giặc giết cha, ông cùng dân làng Phù Đạm nung nấu ý chí quyết tâm trả thù nhà, đền nợ nước. Khi đó có hai chị em gái là Trưng Trắc và Trưng Nhị vốn dòng dõi con cháu Vua Hùng dấy binh dựng cờ khởi nghĩa, ông Thiện đã cùng dân làng Phù Đạm chiêu binh mãi mã phất cờ khởi nghĩa cùng Hai Bà Trưng.
Cuộc khởi nghĩa thắng lợi, ông Thiện làm biểu xin Trưng Vương cho về Phù Đạm sinh sống cùng dân làng, Trưng Vương ưng thuận và thưởng cho 10 hốt vàng. Về quê hương, ông đem vàng chia cho dân nghèo, cùng dân cấy lúa, trồng dâu nuôi tằm, cuộc sống no đủ. Ba năm sau, nhà Hán lại cho quân sang xâm lược nước ta, Trưng Vương tiếp tục thống lĩnh đại quân chống lại. Do thế giặc mạnh lại không đủ lương thực, quân sỹ tiếp ứng, cuộc kháng chiến bị thất bại.
Quyết không để bị rơi vào tay giặc, Hai Bà Trưng đã gieo mình xuống sông Hát tự vẫn, ông Nguyễn Thiện cũng hy sinh tại mặt trận. Nghe tin ông Thiện mất, dân làng Phù Đạm đã dựng đền phụng sự ngay trên hành dinh chỗ ở cũ của ông. Tương truyền, ông còn hiển linh xưng danh là Cần Thiện âm phù giúp vua Lý Thánh Tông đánh tan quân Chiêm Thành quấy nhiễu bờ cõi, được vua ban chiếu sắc phong mỹ tự là Hiển ứng hộ quốc, cấp bậc Thượng đẳng thần.
Đền Chánh, xã Phù Vân (TP Phủ Lý).
Bên cạnh sự tích về Đức Cần Thiện – phúc thần của làng, đền Chánh còn được biết đến là một trong những địa điểm bố trí trận địa pháo phòng không Phù Vân trong giai đoạn chống đế quốc Mỹ leo thang đánh phá miền Bắc (1965 – 1972). Từ khi có chiến tranh phá hoại miền Bắc, thị xã Hà Nam là một trong những trọng điểm bị địch đánh phá ác liệt nhất, Phù Vân lúc đó cùng với Lam Hạ trở thành một trong các khu vực chủ yếu để bố trí các trận địa pháo phòng không bảo vệ thị xã. Tại vị trí là hậu cung đền Chánh hiện nay được bộ đội và dân quân bố trí một trận địa pháo 57 ly. Trận địa có diện tích hơn 3.000m2, được bố trí đặt 6 khẩu đội pháo. Lúc này, đền Chánh là vị trí chiến lược trung tâm quan trọng của xã Phù Vân, đã hợp đồng tác chiến với các trận địa khác trong xã Phù Vân và các trận địa pháo của Lam Hạ tạo thành thế gọng kìm, đánh trả hiệu quả các đợt đánh phá của máy bay địch nhằm vào các vị trí chiến lược ở thị xã Hà Nam, bảo đảm giao thông, thông tin liên lạc, phục vụ công tác vận chuyển lương thực, chi viện sức người cho các mặt trận trên chiến trường miền Nam.
Nhằm tưởng nhớ công lao Đức Cần Thiện Đại vương, giáo dục truyền thống yêu nước, ý chí chiến đấu quật cường không quản ngại hy sinh của các thế hệ cha anh đi trước, sau khi đất nước thống nhất, Đảng bộ, chính quyền và nhân dân xã Phù Vân đã xây dựng, phục hồi lại đền Chánh theo kiến trúc cổ truyền của dân tộc. Đền nằm trên một khu đất rộng có nhiều cây lưu niên tạo cảnh quan thoáng đãng, mát mẻ. Từ đường thôn vào qua cổng đền có bức bình phong nhằm ngăn chặn những luồng khí xấu phạm đến ngôi đền.
Đền Chánh có ba tòa, tòa đệ nhất 3 gian, 2 chái tạo bốn mái cong, phía trước tạo hai tầng mái. Điểm nổi bật ở đây là chính giữa bờ nóc đắp một đôi rồng chầu mặt nhật, thân rồng uốn khúc xen lẫn những làn mây tản, các đầu bờ nóc đắp hình bông sen, các góc mái đắp đầu đao tạo hình rồng uốn vào trong. Tòa đệ nhị xây bốn mái cong, 1 gian, 2 chái. Tòa đệ tam 1 gian được xây cuốn vòm nơi đặt long ngai, bài vị thờ Đức Cần Thiện Đại vương. Cùng với kiến trúc cổ truyền, các mảng chạm khắc ở đền Chánh tập trung vào nhiều hình ảnh rồng và phượng, hai trong số tứ linh của văn hóa truyền thống.
Hằng năm, vào dịp ngày sinh của Đức Cần Thiện, dân làng đều tổ chức việc làng trong 3 ngày, từ ngày 10 – 12 tháng 11 âm lịch. Lễ hội có hoạt động rước kiệu từ các đền, miếu, phủ về đình làm lễ tế, sau đó lại rước kiệu từ đình về đền Chánh dự hội. Ngoài những ngày hội chính, vào những ngày lễ kỷ niệm lớn của đất nước, quê hương, đặc biệt vào Ngày Thương binh - Liệt sĩ 27/7 hằng năm, các cấp chính quyền và nhân dân địa phương đều tổ chức lễ dâng hương để tri ân các Anh hùng liệt sĩ đã anh dũng hy sinh bảo vệ nền độc lập của dân tộc.
Với ý nghĩa đó, cùng kiến trúc độc đáo, cuối năm 2021 vừa qua, đền Chánh xã Phù Vân đã được UBND tỉnh cấp Bằng Di tích Lịch sử lưu niệm sự kiện. Đây chính là cơ sở pháp lý tạo điều kiện thuận lợi cho việc quy hoạch, bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di sản cũng như các vị trí trận địa pháo phòng không nằm trong khuôn viên đền Chánh của xã Phù Vân hiện nay.
Chu Bình