Trong thế kỷ 16, một bệnh dịch bí ẩn có tên gọi "cocoliztli” làm nạn nhân chảy máu và nôn mửa lan rộng khắp Mexico đã khiến 15 triệu người tử vong, xóa sổ 80% dân số quốc gia Trung Mỹ này khi đó chỉ trong 3 năm.
Ảnh minh họa triệu chứng của người mắc bệnh dịch xuất huyết tại Mexico thế kỷ 16.
Bệnh dịch bí ẩn
Cocoliztli được coi là một trong những dịch bệnh chết người nhất trong lịch sử loài người, chỉ đứng sau đại dịch "Cái chết đen" về số lượng người bệnh tử vong. Vào thế kỷ 14, bệnh dịch hạch đã cướp đi sinh mạng của 25 triệu người ở Tây Âu — tương đương một nửa dân số khu vực.
Theo ngôn ngữ Nahuatl của người Aztec sống tại Mexico lúc bấy giờ, cocoliztli mang nghĩa là "bệnh dịch". Bệnh dịch lần đầu tiên xuất hiện tại Mexico vào năm 1545. Theo sử sách ghi lại, triệu chứng phát bệnh chỉ kéo dài trong khoảng thời gian rất ngắn, từ 3 đến 5 ngày. Bệnh nhân ban đầu có thể sốt cao đột ngột, chóng mặt, đau đầu dữ dội, liên tục cảm thấy khát nước, mắt chuyển sang đỏ ngàu và mạch đập yếu ớt. Một số bệnh nhân còn mắc chứng mất trí nhớ. Sau đó, da của bệnh nhân bắt đầu ngả màu vàng và cơ thể họ xuất hiện các cục mụn hoặc hạch cứng ở sau tai. Nhiều khi các cục hạch phát triển lớn đến mức chiếm toàn bộ cổ và nửa khuôn mặt.
Khi những cục mụn này bị vỡ, chúng chảy mủ. Kèm theo đó, bệnh nhân có thể cảm thấy đau ngực, đau bụng dữ dội và có hiện tượng tiêu chảy, lở loét môi và bộ phận sinh dục. Cuối cùng, các bệnh nhân thấy máu chảy từ tai, hậu môn, âm đạo, miệng và mũi. Hiện tượng chướng bụng hoặc nước tiểu sẫm màu là các triệu chứng tiên lượng xấu. Người nhiễm bệnh thường tử vong chỉ sau 3 hoặc 4 ngày. Một số khám nghiệm tử thi sau này miêu tả gan của bệnh nhân rất to và cứng, xuất huyết phổi và lá lách to.
Theo lời kể của dân địa phương, năm 1545, thực dân châu Âu khi đi chinh phục vùng đất này đã làm lây lan dịch bệnh cocoliztli. Họ mang theo loại virus mà người dân địa phương chưa từng gặp phải và chính vì vậy không có khả năng miễn dịch.
“Tại các thành phố và thị trấn lớn, người ta đào những con hào lớn. Từ sáng đến tối, các linh mục không làm gì khác ngoài việc mang xác người chết bệnh và chôn dưới hào", nhà sử học Fray Juan de Torquemada trích dẫn lời mô tả lịch sử.
Khu mộ Teposcolula-Yucundaa - nơi chôn cất thi thể của các nạn nhân bị bệnh dịch. Ảnh: Dự án Khảo cổ Teposcolula-Yucundaa.
Truy tìm thủ phạm
Từ thế kỷ 16, nhiều giả thuyết về nguyên nhân khiến bệnh dịch bùng phát được đưa ra. Năm 1548, người Tây Ban Nha bắt đầu gọi đây là bệnh là tabardillo (sốt phát ban). Tuy nhiên, các triệu chứng của cocoliztli không giống với triệu chứng bệnh sốt phát ban. Có lẽ đây là lý do tại sao bác sĩ người Tây Ban Nha Francisco Hernández de Toledo vẫn nhất quyết sử dụng tên gọi cocoliztli theo ngôn ngữ Nahuatl khi nói về căn bệnh này trước giới truyền thông.
Nhiều thế kỷ sau, vào năm 1970, một nhà sử học tên là Germain Somolinos d'Ardois đã nghiên cứu tất cả giả thuyết về nguyên nhân bệnh, bao gồm sốt xuất huyết, bệnh do xoắn khuẩn Leptospira, sốt rét, sốt phát ban, thương hàn và sốt vàng da. Theo ông Somolinos d'Ardois, không một căn bệnh nào giống hệt với những miêu tả trong các tài liệu về cocoliztli. Nhà sử học kết luận căn bệnh này là kết quả của "quá trình virus gây ảnh hưởng xuất huyết”. Ông Somolinos d'Ardois tin rằng cocoliztli không có tác nhân gây bệnh nào đã biết trước đó tại châu Á, châu Phi hay châu Âu, mà xuất phát từ một loại virus mới phát triển ngay trong châu Mỹ.
Đến năm 2000, sau khi xem xét nghiên cứu của những nhà khoa học đi trước và so sánh cocoliztli với các mô tả lâm sàng về các bệnh khác, hai nhà khoa học Marr và Kiracofe cho rằng arenavirus – một họ virus gây ra sốt xuất huyết – có trong vật chủ là loài gặm nhấm đã truyền sang người bản địa tại Mexico. Người Tây Ban Nha xuất hiện cùng với sự xâm nhập của chuột mang theo mầm bệnh kết hợp với sự thay đổi khí hậu đã làm cho đại dịch Cocciztli bùng phát.
Vén màn bí mật
Năm 2018, ông Johannes Krause - một nhà di truyền học tiến hóa tại Viện Khoa học Lịch sử Nhân loại Max Planck (Đức) và các đồng nghiệp đã phát hiện ra bằng chứng mới tìm ra thủ phạm khiến đại dịch bùng phát tại Mexico.
Khuẩn salmonella có hình dạng móng tay gây ra bệnh thương hàn. Ảnh: Vanguard
Các nhà khoa học đã thực hiện một công trình khảo cổ ở nghĩa trang Grand Plaza Teposcolula-Yucundaa, miền Nam Mexico – nơi chôn cất thi thể của các nạn nhân bị bệnh dịch. Đây là địa điểm duy nhất được cho là có liên qua đến việc bùng phát căn bệnh. Thời điểm đó, căn bệnh mang đến nỗi sợ hãi bao trùm người dân Mexico. Toàn bộ thành phố quanh Teposcolula-Yucundaa phải di chuyển sang một thung lũng gần đó. Nghĩa trang bị phong tỏa trong hàng thế kỷ. Chính lớp sàn dày bảo vệ của khu mộ này đã tạo điều kiện hoàn hảo cho công trình nghiên cứu và kiểm nghiệm của các nhà khoa học.
Sau khi sử dụng phương pháp kỹ thuật Công cụ giải trình tự và phân tích ADN (MALT), các nhà khoa học đã tìm ra loại khuẩn trong mẫu ADN từ răng của 10 bộ xương thuộc thế kỷ 16 là một chủng hiếm gặp của khuẩn salmonella gây ra bệnh thương hàn. Loại khuẩn này có tên gọi S. Paratyphi C.
Theo Kirsten Bos - nhà nhân chủng học tại Viện Khoa học Lịch sử Nhân loại Max Planck, tủy răng, tức phần mô mềm sống trong răng, chứa các mạch máu nên bất kỳ mầm bệnh nào từng xuất hiện trong máu cũng đều cho kết quả hiển thị trên tủy răng.
Theo ghi nhận của lịch sử y khoa, tỷ lệ mắc bệnh thương hàn do khuẩn S. Paratyphi C gây ra là rất hiếm. Phần lớn các ca thương hàn hiện đại, như trong năm 2000 có 27 triệu người mắc, đều do chủng khuẩn thường gặp là S. Typhi and S. Paratyphi A gây ra. Nếu như không được chữa trị, tỷ lệ tử vong các ca thương hàn xuất phát từ khuẩn S. Paratyphi C là 15%.
Các nhà khoa học cho biết các chủng khuẩn salmonella lây lan qua thức ăn hoặc nguồn nước bị nhiễm mầm bệnh. Loại khuẩn này có thể du nhập Mexico thông qua những con vật nuôi mà người Tây Ban Nha mang vào khi đến đây chinh phục Đế quốc Aztec.
Bảo Hà