Trong các loại hoa gắn liền với làng quê, thuần nét chân quê nhất có lẽ là hoa chanh. Chẳng thế mà nhà thơ Nguyễn Bính đã dùng hình tượng hoa chanh để nói về nét chân quê mộc mạc, giản dị: “Hoa chanh nở giữa vườn chanh/ Thầy u mình với chúng mình chân quê”.
Trước đây, và kể cả bây giờ mỗi gia đình ở nông thôn thường có một khu vườn trước, sau, hoặc bên cạnh nhà. Vườn thường trồng nhiều loại cây để phục vụ cho cuộc sống hằng ngày, trong đó không thể thiếu cây bưởi, cây chanh. Có thể nói bưởi và chanh là “chị em” của nhau bởi hương vị tinh dầu từ lá, quả, bởi mùi thơm từ hoa, bởi cùng cữ đơm hoa kết trái, thu quả. Chỉ khác là cây bưởi to gấp nhiều lần, và hoa, lá, quả của nó cũng thế. Cây chanh nhỏ bé, thường được trồng ở phía gần sân, hoặc góc vườn. Giống như cây bưởi, cây chanh có gai. Lá chanh nhỏ vừa. Cũng như hầu hết các loài cây khác, cứ đến độ giêng hai chanh bắt đầu đơm hoa kết quả. Những nụ hoa mọc lên từ đầu cành kẽ lá, nhỏ xíu và xinh xắn. Khi chưa nở, những cánh hoa khum khum ôm lấy nhụy, trắng muốt, cũng có khi hơi phớt tím. Rồi từng cánh hoa he hé, bung ra, trắng muốt và dịu dàng lan tỏa mùi hương ngan ngát nơi đầu sân góc vườn...
Tôi đã hiểu vì sao Nguyễn Bính lại chọn hoa chanh là loài hoa đại diện cho vườn quê, cho những gì chân quê mộc mạc, có lẽ bởi chính đặc tính của cây chanh, hoa chanh. Do cây nhỏ, cành nhỏ, nên hoa chanh cũng nhỏ. Vì thế khi hoa nở hương hoa chỉ đủ tỏa hương thơm trong một phạm vi gần. Chỉ những ai đến gần cây mới thấy hương thơm, mới nhìn thấy những bông hoa nhỏ xinh trắng muốt... Thứ nữa là cây chanh lại có gai. Cây bưởi cũng có gai nhưng gai chỉ ở thân cây và những cành già, trong khi hoa lại ở đầu cành và cành non, người hái hoa sẽ không bị chạm vào gai. Nhưng cây chanh hoa nhỏ, cây nhỏ, nên nếu ai có yêu quá những bông hoa mà bỏ qua việc hoa nhỏ vẫn đưa tay hái hoa chắc chắn sẽ chạm vào gai. Vì thế không ai hái hoa chanh khỏi cây để ngắm, để ngửi như hoa bưởi. Vì thế hoa chanh luôn ở trong khung cảnh của nó, nơi góc vườn, lặng lẽ, trắng muốt, dịu dàng tỏa hương...
Không sực nức như hoa bưởi gọi mời khách từ xa, hoa chanh chỉ khi bước chân vào khu vườn, đến gần cây mới bất ngờ phát hiện ra, mới ngỡ ngàng trước vẻ đẹp thanh khiết trong trẻo, dịu lòng trước hương thơm ngan ngát dè dặt. Hoa chanh nở ra như chỉ để cho khoảng vườn đó, làm duyên làm dáng với những cây cối trong khoảng vườn nhỏ bé xung quanh nó. Hoa chanh như cô thôn nữ e ấp, dịu dàng, từ bé đến lớn chưa bao giờ đi đâu xa. Nó toát lên vẻ đẹp thanh khiết giản dị, trong sáng và an yên. Mùi hương của hoa tuy nhè nhẹ nhưng lưu đọng, thơm lâu.
Không chỉ có vẻ đẹp và mùi hương đặc biệt của hoa, không một thứ gì trên cây chanh lại không có ích cho con người, đặc biệt là với người nông dân ở làng quê lương thực thực phẩm vẫn mang nhiều tính tự cung tự cấp. Khách đến nhà chơi, hay nhà có giỗ, liên hoan,... người quê thường bắt gà trong chuồng làm thịt. Và các món chế biến từ gà không thể thiếu được gia vị là lá chanh. Mò được mớ ốc ở đồng, ở ao mang về ngâm nước gạo cho ốc nhả hết bùn, rửa sạch và cho vào nồi luộc, không thể thiếu nắm lá chanh tạo mùi ốc luộc thơm lừng. Gia đình, anh chị em, bạn bè, hàng xóm xúm xít bên nồi ốc nóng thơm dậy mùi lá chanh, vừa khêu ốc ăn vừa chuyện trò, thật không gì tình cảm, gắn kết bằng. Với những cây chanh lâu năm, gai to, dài cũng có thể lấy làm gai khêu ốc thay gai bưởi. Lá chanh cũng được cho vào nồi nước xông, cho lên trên viên gạch nướng nóng và gói vào miếng vải sạch để bà, mẹ giải cảm, chữa đau lưng. Rễ chanh cũng là một vị thuốc. Và quả chanh, thứ giá trị nhất trong cây chanh được sử dụng rất nhiều để làm gia vị, chế biến đồ ăn, thức uống cho con người. Đến vỏ, thứ cứ tưởng như bỏ đi với hầu hết các loại quả, thì với cây chanh, vỏ quả chanh cũng có tác dụng rất nhiều trong đời sống.
“Hoa chanh nở giữa vườn chanh”, chanh như một món quà của tự nhiên gửi đến bên người nông dân quanh năm lam lũ vất vả chân lấm tay bùn. Và chanh đã làm tròn sứ mệnh của mình, lặng lẽ ở bên, lặng lẽ có ích, giúp cuộc sống của người nông dân thi vị hơn, giúp con người cảm nhận rõ hơn những giá trị tuyệt vời từ tự nhiên...
Đ.H