Trong quá trình nghiên cứu về Đạo giáo trên địa bàn tỉnh Hà Nam, chúng tôi đã phát hiện được một tư liệu quý hiếm, cho đến nay là duy nhất. Đó là bản thần tích về Thái thượng Lão quân, được bảo quản ở ngôi miếu, thuộc Thôn 2, xã Phù Vân, TP Phủ Lý.
Bản thần tích bằng chữ Hán, tạm dịch như sau:
“Thái thượng Lão quân, Ngài tên hiệu là Lý Bá Hoành, tên tự là Lão Đan, tên húy là Thái Ông. Ngài sinh khoảng đồng thời với đức Khổng Tử trước Thiên chúa (tức trước Công nguyên). Ngài giáng sinh đầu thai ở thôn Kim Chân, xã Thúc Lực. Thân phụ là Sích, thân mẫu là Diệu Đạo.
Người dân đến dâng hương tế lễ tại đền thờ Thái thượng Lão quân ở Thôn 2, xã Phù Vân, TP Phủ Lý ngày rằm tháng 2 hằng năm. Ảnh: Đỗ Hồng
Ngày 15 tháng 2 năm Giáp Thân, thân mẫu Ngài nằm mộng thấy mặt trời rơi vào miệng, từ đó mang thai 8 năm. Đến giờ Tý ngày mồng 1 tháng Giêng năm Giáp Tý mới sinh ra Ngài. Khi mới sinh, râu tóc Ngài đã bạc trắng như bông, hai tay đều có chữ “Cửu Long”, hai chân đều có chữ “Tứ trung ngũ hoành”. Ngài vốn tính thông minh, thông hiểu thiên văn, địa lý. Ngài đem đạo phù thủy truyền bá cho dân. Một hôm Ngài đến xã Phù Khê (tên cũ của xã Phù Vân) thấy dân trong xã bị dịch chết quá nửa, Ngài bèn đóng giả một cụ già viết một đạo bùa thổi vào trong làng, bao nhiêu người trong làng bị bệnh đều khỏi. Dân làng nhớ ơn dựng miếu thờ gọi là miếu Thái thượng Lão quân. Sau này khi nhân dân gặp tật bệnh gì đến miếu ngài cầu cúng thì đều qua khỏi.
Đến đời vui Đinh Tiên Hoàng khởi nghĩa ở động Hoa Lư đánh dẹp Thập nhị sứ quân, khi quan Nguyễn Bặc đem quân đi đánh, qua miếu vào làm lễ. Khi lễ xong, tự nhiên trời nổi cơn giông tố, sấm sét dữ dội, quân sĩ đều lạy tạ. Trận ấy quân Nguyễn Bặc toàn thắng. Vua Đinh phong Ngài là “Thượng đẳng phúc thần”. Đời vua Trần Thái Tông, Hưng Đạo Đại Vương cầm quân dẹp giặc có đến miếu Thái thượng Lão quân cầu khấn cũng được thắng trận.
Trải qua các triều ban tặng Ngài 4 sắc phong là “Thượng đẳng phúc thần”: Ngày 26 tháng 7 niên hiệu Cảnh Hưng thứ 44 (1783); ngày 18 tháng 11 niên hiệu Thành Thái nguyên niên (1889); ngày 18 tháng 3 và ngày 25 tháng 7 niêu hiệu Khải Định thứ 2 (1917).
Dân làng thờ Ngài bằng ngai có mũ ở miếu. Hằng năm vào ngày mồng 1 tháng Giêng là ngày sinh và ngày 15 tháng 2 là ngày thân mẫu thụ thai, dân làng lấy tiền công quỹ mua sắm thủ lợn, xôi, gà, oản để tế lễ Ngài. Khi tế xong những người dự tế lễ thụ lộc ngay tại miếu”.
Theo các cụ già ở thôn cho biết, bản thần tích này được sao lại từ một bản gốc tồn tại từ lâu đời (bản gốc hiện không còn) đủ độ tin cậy, tuy thần tích không ghi năm sao chép. Nội dung bản thần tích cung cấp những thông tin rất có giá trị về Đạo giáo ở địa phương nói riêng, tỉnh Hà Nam nói chung.
Các cụ trong Ban khánh tiết đền thờ Thái thượng Lão quân ở Thôn 2, xã Phù Vân (TP Phủ Lý) giới thiệu về nội dung bản thần tích được in trong các tài liệu của ngành văn hóa Hà Nam. Ảnh: Đỗ Hồng
Đạo giáo (cùng với Nho giáo, Phật giáo) du nhập từ Trung Quốc vào Việt Nam từ rất sớm và trở nên phổ biến, ăn sâu vào đời sống tâm linh người Việt. Tuy nhiên, các đạo quán hoàn chỉnh, độc lập của Đạo giáo ở nước ta còn lại không nhiều. Nhìn chung các tôn thần Đạo giáo thường là Ngọc Hoàng, Nam Tào, Bắc Đẩu được tích hợp thờ trong các ngôi chùa của Phật giáo. Ở Hà Nam cũng vậy. Vì thế miếu Thôn 2, xã Phù Vân thờ một vị thần Đạo giáo là trường hợp độc đáo và duy nhất hiện nay ở Hà Nam.
Trong hệ thống điện thờ của Đạo giáo thì ba pho Tam Thanh (giống như Tam thế của ngôi chùa Phật) là tối thượng, quan trọng nhất. Đó là ba vị, mà trung tâm là Ngọc Thanh đại đế (hay còn gọi là Nguyên thủy Thiên Tôn), bên trái là Thượng Thanh đại đế (hay còn gọi là Linh Bảo Thiên Tôn) và bên phải là Thái thượng Lão quân (hay còn gọi là Đạo Đức Thiên Tôn).
Thái thượng Lão quân thường được xem là hóa thân thành Lão Tử (Lão Đam) ông tổ sáng lập ra Đạo giáo (hay còn gọi là Lão giáo). Miếu Thôn 2, xã Phù Vân chỉ thờ vị này là nhân vật gần gũi với ý nguyện của người xưa. Ở đây có điểm đáng chú ý là tiểu sử Thái thượng Lão quân đã được bản địa hóa, giống như các vị thành hoàng bảo trợ làng xã, được thờ ở các ngôi đình làng. Như vậy, Thái thượng Lão quân đã được tín ngưỡng hóa, trở thành vị thần có công với dân với nước (âm phù giúp Nguyễn Bặc, Hưng Đạo Đại Vương). Ngài được thờ ở miếu – cơ sở thờ tự của tín ngưỡng dân gian.
Đạo giáo vào Việt Nam đã phát triển thành hai hệ phái: Đạo giáo thần tiên và Đạo giáo phù thủy. Bản thần tích cho thấy Thái thượng Lão quân đã truyền Đạo giáo phù thủy cho dân địa phương và phải chăng hệ phái này cũng phổ biến trên địa bàn tỉnh Hà Nam xưa.
Bản thần tích về Thái thượng Lão quân đã cung cấp những thông tin gợi mở cho việc tiếp tục nghiên cứu về lịch sử tôn giáo, tín ngưỡng ở Hà Nam.
Mai Khánh