Cổ vật đặc sắc chùa Đặng Xá

Thôn Đặng Xá, xã Văn Xá (huyện Kim Bảng) có ngôi chùa cổ lâu đời. Có ý kiến cho rằng khởi thủy của chùa từ thế kỷ thứ III. Chùa có hai tên: Chùa Đặng Xá gọi theo tên thôn. Khánh Hưng tự là tên chữ, nghĩa là ngôi chùa hưng thịnh sự tốt lành.

Thần phả, sắc phong lưu giữ tại chùa cho thấy: Chùa vừa thờ Phật, Bồ Tát, vừa thờ Pháp Vũ Thạch Quang, một trong Tứ pháp (Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện) của tín ngưỡng dân gian, dân tộc.

Trong chùa còn nhiều đồ thờ – cổ vật có giá trị. Nổi bật là chiếc nhang án (hay còn gọi là hương án) đặt phía trước hậu cung chùa.

Nhang án được tạo hình đài hoa sen cách điệu, chất liệu làm bằng đá xanh. Theo dòng lạc khoản trên mặt trước hương án thì việc tạo tác nhang án hoàn thành vào tháng một (tháng 11) năm Mậu Tý (1708) niên hiệu Vĩnh Thịnh thứ tư, triều vua Lê Dụ Tông.

Cấu trúc của nhang án gồm ba phần phối kết hài hòa: Mặt, thân và bệ, cao 1,27m.

Mặt nhang án dài 1,57m, rộng 1,05m, từ mép dưới giật xuống 5 cấp tương đối đều nhau. Từ cấp này đến cấp kia đều có các dải hoa văn và các gờ chỉ nổi. Cấp thứ nhất dưới đường gờ chỉ nổi là dải 34 ô hoa lá. Cấp thứ hai, chính giữa là hình mặt nhật (mặt trời) nổi hai bên chầu vào là hai con long mã (ngựa hóa rồng); tiếp đến là hai rồng hóa, miệng ngậm hạt ngọc, râu cong, mình uốn 5 khúc, xen giữa các khúc uốn là hình mây tản; ở hai đầu trang trí hoa cúc mãn khai theo hướng nhìn chính diện. Cấp thứ ba, xen kẽ 10 hàng sổ dọc song song là 4 chữ Vạn (卐). Cấp thứ tư trang trí bằng dải hoa sen dẹt, hoa lá, thủy ba (sóng nước) quyện vào nhau. Cấp thứ năm có 21 ô hoa lá đều đặn tạo thành dải.

Dưới mặt nhang án là thân nhang án được tạo bởi 3 tấm đá cao 0,47m, quây kín mặt trước và hai mặt bên, phía sau để trống. Mặt trước rộng 1,36m, ở hai bên chạm hai con rồng giáng, thân uốn 5 khúc, giữa các khúc uốn là hình mây tản mềm mại. Chính giữa mặt trước khắc nổi 4 chữ Hán xếp theo chiều ngang, đọc từ bên phải sang là: “Bảo điện uy linh”; dưới hàng chữ này cũng ở giữa khắc chìm 4 chữ Hán xếp theo chiều dọc, đọc từ trên xuống là: “Nam mô A Di Đà Phật Kim Liên tòa”; chữ tòa đặt trên bông sen nở xòe làm nền rồi tỏa lên trên hai hàng cánh sen ở hai bên (mỗi hàng 10 cánh) ôm lấy dòng chữ.

Bệ nhang án rộng hơn thân nhang án; bốn chân tạo kiểu “chân quỳ dạ cá”, chạm rồng, mây uốn lượn sinh động đẹp mắt ở mặt trước và hai mặt bên. Đặc biệt ở ba mặt này của bệ nhang án đều khắc chữ Hán, mặt trước là bài văn, hai mặt bên kê họ tên những người cung tiến tạo tác nhang án. Bài văn tạm dịch như sau:

Hội chủ cùng toàn dân xã Đặng Xá, huyện Kim Bảng, phủ Lý Nhân, đạo Sơn Nam, nước Đại Việt khởi công lập nhang án đá vào ngày lành tháng tốt. Từng nghe cửa Phật là nơi từ bi quảng đại vô lượng, vô biên soi sáng lòng người tu thiện, bỏ ác. Nay làm nhang án đá đặt trước tòa sen Phật ngự để đèn hương ngày đêm phụng thờ. Cầu cho chúng sinh muôn loài thoát khỏi vòng khổ ải, trầm luân. Lập nhang án này cũng góp phần tăng thêm cảnh đẹp đất trời Nam. Đặng Xá ta, tích từ xa xưa đã có chùa Khánh Hưng. Nơi đây vốn đã nổi tiếng là danh lam thắng cảnh. Chùa có thượng điện nguy nga, tiền đường trên dưới lộng lẫy uy nghi. Nay nhân ngày khánh thành nhang án, hội chủ, toàn dân cùng tăng, ni, sỹ tử một lòng cung kính hướng về cõi Bồ Đề, cúi lậy mà thưa rằng: Quy y Phật, Phật chính ở tâm, sắc sắc không không, điều phúc đức tạo nên chính cốt là tự tâm con người.

Nam mô Phật tổ A Di Đà ngự trên tòa sen vàng lộng lẫy. Đứng trước nhang án mà lậy, mong muôn nẻo xa gần, trần thế chúng sinh muôn đời tu tròn quả phúc. Trước trời cho Phật ngự nơi đây, tạo nhang án đèn hương phụng sự, nay chúc: Cơ đồ non sông bền vững. Đạo Phật ngày thêm mở mang. Cho thiên hạ muôn thuở thái bình. Để toàn dân ngày ngày yên ấm. Vậy có thơ rằng:

Tứ khí trời Nam vật báu xưa

Nay lập án đá thỏa mong chờ

Uy linh trước điện thêm tôn kính

Sắc vàng huy hoàng sáng lung linh

Hương thấu cửa trùng mong quả phúc

Danh truyền Kim Bảng cảnh nên thơ

Khánh Hưng chùa Phật ban ơn đức

Truyền đến muôn năm để phụng thờ.

Nhang án đá chùa Đặng Xá có thể nói là một cổ vật đặc sắc, độc đáo, quý hiếm không những ở tỉnh Hà Nam mà trong cả nước. Đây là cổ vật mang chức năng kép: vừa là nhang án nơi đặt đồ thờ, vừa là bia. Chất liệu tạo tác nhang án bằng đá cũng không phổ biến đối với các nhang án đặt ở đình, đền, chùa… (thường là gỗ). Cấu trúc của hương án tạo dáng tòa sen như dòng chữ ở mặt trước thân nhang án đã cho biết, với cách thức giật cấp từ mặt hương án xuống thân, đế làm kiểu chân quỳ dạ cá rất ít gặp ở nhang án gỗ. Hoa văn trên nhang án phong phú, tinh tế với nhiều đồ án mà chủ đạo là rồng, hoa sen, cho thấy sự kết hợp nhuần nhuyễn mô típ của tín ngưỡng dân gian với mô típ Phật giáo. Nhang án vì thế là tác phẩm mỹ thuật đặc sắc, thể hiện khiếu thẩm mỹ tinh diệu, trình độ chạm khắc đá thuần thục điêu luyện của các nghệ nhân xưa.

Nhang án đá chùa Đặng Xá hội đủ, đáp ứng các tiêu chí để lập hồ sơ khoa học đề nghị Nhà nước công nhận là Bảo vật quốc gia.

Tam Mai