Hà Nam là vùng đất lưu giữ kho tàng di sản văn hóa vật thể, phi vật thể vô cùng độc đáo, phong phú, đặc sắc của nhiều tầng văn hóa cổ giàu bản sắc. Đứng trước yêu cầu đòi hỏi ngày càng cao về việc bảo tồn, gìn giữ, phát huy giá trị di sản văn hóa trong bối cảnh các ứng dụng công nghệ thông tin đang phát triển mạnh mẽ hiện nay, ngành văn hóa, thể thao và du lịch Hà Nam đã, đang nỗ lực tiến hành khảo sát, thống kê, số hóa tư liệu Hán Nôm và bước đầu đạt được một số kết quả rất tích cực.
Theo thống kê của ngành chức năng, toàn tỉnh Hà Nam hiện có 1.784 di tích thuộc nhiều loại hình (lịch sử, văn hóa, công trình kiến trúc nghệ thuật, danh thắng…). Cùng với đó, những thư tịch cổ còn lưu lại trên mảnh đất Hà Nam cũng rất đa dạng, phong phú trên nhiều chất liệu (bia đá, giấy, lụa, ván khắc gỗ) với nhiều loại văn bản (sắc phong, trát văn, gia phả, hương ước, khế ước, văn bia, hoành phi, câu đối, châu bản, địa bạ…) và chủ yếu là tư liệu Hán Nôm. Nguồn tư liệu quý này phần lớn được cất giữ ở các công trình văn hóa tín ngưỡng (đình, đền, chùa, nghè, miếu, am…), hoặc trong các gia tộc, dòng họ tiêu biểu có truyền thống về văn tài, võ lược đã góp phần phản ánh rõ nét thêm tư duy khoa học, văn học, nghệ thuật, tổ chức làng xã cũng như sinh hoạt xã hội của các bậc tiền nhân.
Khảo sát tư liệu Hán Nôm tại đình Quan Hạ, xã Văn Lý, huyện Lý Nhân.
Những thư tịch cổ này cung cấp cho thế hệ hậu sinh vô số thông tin quý báu để xác định niên đại của vùng đất, nguồn gốc xuất xứ của di tích với biết bao câu chuyện ẩn chứa những thông điệp từ quá khứ. Đây cũng chính là kho báu lưu giữ ký ức của quê hương, là nguồn tư liệu quan trọng phục vụ công tác nghiên cứu khoa học về địa lý, lịch sử, văn hóa, văn học, ngôn ngữ, kinh tế, tôn giáo, tín ngưỡng, phong tục, tập quán của các địa phương. Tuy nhiên, vì nhiều nguyên nhân khác nhau, nguồn thư tịch cổ này đang chịu tác động không nhỏ từ các điều kiện khách quan như: sự bào mòn do thời gian, thời tiết khắc nghiệt, điều kiện, phương thức bảo quản, ý thức của người dân...
Xác định ý nghĩa, tầm quan trọng của nguồn tư liệu quý và tính cấp thiết phải thực hiện sưu tầm, số hóa tư liệu Hán Nôm tại các thôn, làng, dòng họ, tư gia, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Nam đã ban hành Kế hoạch 35, ngày 31/3/2022 về việc khảo sát, thống kê, số hóa tư liệu Hán Nôm, tư liệu cổ, quý hiếm trên địa bàn huyện Lý Nhân; giao cho Thư viện tỉnh chủ trì, phối hợp với Bảo tàng Hà Nam, Phòng Văn hóa và Thông tin, Trung tâm Văn hóa, Thông tin và Thể thao huyện Lý Nhân và UBND các xã, thị trấn tổ chức khảo sát, thống kê, số hóa tư liệu Hán Nôm hiện có nhằm mục đích bảo tồn, giữ gìn những tư liệu Hán Nôm có giá trị (sắc phong, gia phả, thần tích, ngọc phả, văn tế, ghi chép…) được viết trên giấy dó, hoặc chép tay. Đồng thời, lưu trữ, bảo quản những tư liệu quý hiếm này một cách bền vững dưới dạng kỹ thuật số, tránh các yếu tố rủi ro do thời gian, thiên tai, khí hậu và tần suất sử dụng; khai thác tài nguyên và sản phẩm thông tin, phục vụ việc tra cứu, nghiên cứu của nhân dân cũng như các nhà nghiên cứu. Cùng với đó, hướng dẫn ban quản lý các di tích, dòng họ, gia đình phương pháp bảo quản, lưu giữ tư liệu Hán Nôm được lâu bền hơn.
Mặt khác, tổ chức dịch sơ lược thông tin tư liệu đã sao chụp, xử lý file ảnh, tổ chức lưu trữ, hoàn thiện và bàn giao sản phẩm (là USB có chứa dữ liệu) cho địa phương. Sản phẩm cuối cùng là tư liệu dưới dạng điện tử được lưu trữ, khai thác tại thư viện, bảo tàng địa phương và các di tích, gia đình, dòng họ.
Song song với việc khảo sát, thống kê, số hóa tư liệu Hán Nôm, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Nam đã phối hợp với các cơ quan, ban, ngành tổ chức thông tin, tuyên truyền sâu rộng trên phương tiện thông tin đại chúng về ý nghĩa, tầm quan trọng của việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản tư liệu Hán Nôm, giúp cán bộ, đảng viên, nhân dân, các ban quản lý di tích, gia đình, dòng họ nắm được và nhận thức rõ trách nhiệm phối hợp thực hiện tốt việc khảo sát, thống kê, số hóa tư liệu Hán Nôm.
Qua đợt 1 tiến hành khảo sát tại 44 di tích thuộc 9 xã, thị trấn trên địa bàn huyện Lý Nhân (Hợp Lý, Văn Lý, Chính Lý, Công Lý, Nguyên Lý, Đức Lý, Bắc Lý, Đạo Lý, Vĩnh Trụ), ngành đã số hóa tư liệu tại 39 di tích (5 điểm không số hóa được vì tài liệu lưu giữ là bản photocopy, tài liệu rách nát hoặc không tiếp cận được tư liệu) và tiến hành sao chụp, số hóa 271 tư liệu Hán Nôm, gồm: 233 sắc phong; 23 thần tích, thần sắc; 6 ngọc phả, gia phả; 9 văn tế, ghi chép.
Trao đổi về kết quả bước đầu cũng như nhiệm vụ, giải pháp thực hiện trong giai đoạn tiếp theo, ông Nguyễn Văn Trọng, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Hà Nam cho biết: Phát huy kết quả tích cực về số hóa tư liệu Hán Nôm tại huyện Lý Nhân, thời gian tới, sở sẽ tiếp tục tăng cường phối hợp với các địa phương đẩy mạnh ứng dụng khoa học công nghệ nhằm nâng cao hiệu quả bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa Hán Nôm trên địa bàn tỉnh. Cụ thể, sẽ chỉ đạo, tổ chức tiến hành thống kê chi tiết gắn với tiếp tục khảo sát, số hóa tư liệu Hán Nôm, từ đó có kế hoạch bảo tồn, phát huy giá trị một cách tổng thể, đồng bộ. Đồng thời, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ vào từng công đoạn bảo quản tư liệu Hán Nôm, nhất là việc ứng dụng công nghệ thông tin để lưu trữ bằng các biện pháp: photocopy, scan, chụp ảnh độ phân giải cao. Đây là cách lưu trữ rất hiệu quả và cần thiết, tạo điều kiện cho việc bảo quản, khai thác, trao đổi tư liệu Hán Nôm thuận lợi, dễ dàng hơn trong xu hướng toàn cầu hóa.
Cùng với đó, có kế hoạch bồi dưỡng, đào tạo về kiến thức chữ Hán, chữ Nôm cho đội ngũ chuyên viên, thư viện viên, những người làm quản lý văn hóa, giúp họ có thể đọc, hiểu, nắm vững giá trị của văn bản Hán Nôm, hướng tới mở rộng phạm vi giới thiệu giá trị di sản Hán Nôm của địa phương. Trong tương lai, ngành cũng sẽ phối hợp với các đơn vị chuyên môn tiến hành phân loại, phiên dịch, xuất bản thành tài liệu số để lưu trữ tập trung trong hệ thống lưu trữ của Thư viện tỉnh; lựa chọn một số tài liệu quý để xuất bản sách, ấn phẩm giới thiệu đến độc giả.
Hoàng Oanh