Lê Xá xưa và nay

Kề bên bến Câu Tử, xã Châu Sơn (Duy Tiên) có một ngôi làng nằm gọn vào khúc ôm của dòng Châu Giang xanh biếc mang tên Lê Xá. Ở đó, hiện hữu một số di tích lịch sử, văn hóa gắn liền với nhiều tên tuổi danh nhân lừng lẫy khoa bảng, cao dầy ân đức…

Ngôi đình cổ Lê Xá (được xếp hạng Di tích lịch sử cấp quốc gia năm 2005) tương truyền tọa lạc trên thế đất “Lưỡng mã triều tiền, thất tinh củng hậu” (Đôi ngựa chầu phía trước, bảy ngôi sao sáng án ngữ phía sau), nơi dân làng thành kính phụng thờ sáu vị phúc thần đều là những nhiên thần, nhân thần oanh linh, công cao, đức dầy với dân, với nước. Lui chếch về phía sau ngôi đình cổ độc đáo ấy cũng đã từ hàng trăm năm nay hiện hữu một ngôi từ đường phong quang, thoáng mở, trông ra dòng Châu Giang, hướng sang ngôi đất đẹp mang hình chiếc nghiên, cây bút phía bên kia bờ sông. Ngôi từ đường ấy tôn thờ vị khoa bảng tài danh quê hương Lê Xá - Tiến sĩ Lý Trần Thản, danh nhân tiêu biểu thời Hậu Lê thế kỷ XVIII, người có tư tưởng yêu nước, thương dân, dành mối cảm thông sâu sắc đến quê hương và tầng lớp dân nghèo.

Theo cụ Phùng Ngọc Hòe (cựu giáo chức nghỉ hưu người xóm Sông Đà): Cùng với ngôi đình cổ độc đáo và vị khoa bảng tài danh Lý Trần Thản, dải đất bên bờ Châu Giang - Lê Xá còn lưu giữ khá dầy những di tích gắn với tên tuổi bao vị danh nhân nổi tiếng. Lê Xá đất ấy có ngôi từ đường tôn trí bậc tài danh Kép Trà, nhà thơ từng đỗ kép hai lần tú tài, vị đồ nho yêu nước, ủng hộ các phong trào đấu tranh, hay bênh vực dân nghèo, từng dốc lòng mở trường dạy chữ cho con em nông dân. Lê Xá đất ấy có ngôi từ đường họ Trần phụng thờ nhiều danh nhân lừng lẫy của cả thời xưa và cả thời hiện đại ngày nay. Lê Xá đất ấy còn là nơi lưu danh Đặng Đình Tiên (Tri phủ Tiên Lữ, Hưng Yên) và hàng loạt vị hương cống, cử nhân thành danh người làng Lê Xá như: Lý Trần Trinh, Đặng Đình Giám, Trần Bá Thục, Nguyễn Doãn Mật, Nguyễn Chính Thiện, Nguyễn Tất Doãn… cùng nhiều vị tú tài, sinh đồ đã từng được vinh danh trên “Văn từ Duy Tiên”, đặt trang trọng trên đỉnh Đọi Sơn.

Cùng với những vị khoa bảng lừng danh tên tuổi, Lê Xá được biết đến là vùng quê có rất đông các cụ đồ nho uyên thâm chữ nghĩa, hiếu trọng đạo học, thầy của nhiều môn sinh thành danh xa gần. Thời kỳ huy hoàng nhất của chế độ thi cử phong kiến, không những cả 8/8 tổng của huyện Duy Tiên mà nhiều tổng, xã của các huyện Lý Nhân, Bình Lục, Thanh Liêm cũng thỉnh mời các cụ đồ nho Lê Xá về dạy học.

Tinh thần hiếu trọng đạo học, sự thành đạt khoa cử cùng sự cống hiến, hy sinh của các thế hệ người dân miền quê địa linh nhân kiệt bên dòng Châu Giang này còn hiện hữu rất đậm nét ở văn chỉ làng và từ đường 27 dòng họ Lê Xá. Với thời hiện tại, Lê Xá có 2 Bà mẹ Việt Nam Anh hùng, 111 liệt sỹ, 99 thương, bệnh binh; 1 Anh hùng Lao động; 62 giáo sư, phó giáo sư, tiến sĩ, thạc sĩ, cử nhân... là miền đất có nhiều người hy sinh, đóng góp vì quê hương, đất nước.

Tự hào, gìn giữ, phát huy truyền thống hiếu học, thành đạt của tổ tiên, nhiều thế hệ hậu duệ thuộc 27 dòng họ Lê Xá hàng trăm năm qua luôn đồng thuận một lòng, kính trên, nhường dưới, người thành đạt giúp đỡ người khó khăn, người hiểu biết cao rộng chỉ bảo người ít học cùng phấn đấu. Đây là nguồn nội lực để người dân Lê Xá thêm vững lòng, tự tin xây dựng quê hương ngày càng văn minh, tiến bộ.

Theo Trưởng thôn Trần Thị Minh, từ nhiều năm nay 27/27 dòng họ ở Lê Xá đều thành lập quỹ khuyến học, khuyến tài. Riêng quỹ khuyến học của thôn có sự tham gia tài trợ của một số gia đình thành đạt, hảo tâm hằng năm duy trì thường xuyên hoạt động trao quà khích lệ, động viên giáo viên, học sinh có thành tích giảng dạy, học tập tốt, hỗ trợ những gia đình khó khăn.

Đã thành thông lệ đẹp, cứ vào chiều mùng bốn Tết, tại đình làng Lê Xá, sau lễ mừng thọ các cụ cao niên là đến lễ phát phần thưởng khuyến học cho con em những gia đình có thành tích học tập tốt, đỗ đạt vào các trường đại học, cao đẳng và tặng quà cho những giáo viên có nhiều đóng góp cho việc chăm lo sự nghiệp trồng người của quê hương.

Không chỉ hiếu học, thành đạt, coi trọng tín nghĩa, người Lê Xá xưa nay có tiếng thuần hậu, tháo vát nông tang, giỏi làm nghề. Điều này đã được khẳng định từ xa xưa mà bằng chứng là những viên gạch đất nung mang tên Lê Xá từ nghìn năm trước xây dựng nên tòa bảo tháp nổi tiếng Sùng Thiện Diên Linh (chùa Long Đọi Sơn) đến nay vẫn nguyên khối, sắc cạnh, tươi màu như thách thức thời gian.

Phát huy truyền thống cần cù, giỏi giang, tháo vát ấy, 575 gia đình (1.735 nhân khẩu) Lê Xá hôm nay có mức thu nhập kinh tế hộ khá đồng đều, bền vững. 5 xóm Lê Xá, bao gồm: Sông Lô, Sông Đà, Hòa Bình, Biên Giới, Tây Bắc (địa danh có từ thời kháng chiến chống Pháp) hiện chỉ còn 23 hộ thuộc diện nghèo theo chuẩn đa chiều.

Kinh tế phát triển, người dân Lê Xá có điều kiện huy động các nguồn lực hoàn thiện, nâng cấp hạ tầng kinh tế - xã hội đạt tiêu chí nông thôn mới. Gần 6 km đường trục thôn, xóm ngõ, trục chính nội đồng ở Lê Xá đã được bà con đóng góp công sức, kinh phí mở rộng, nối thông và cứng hóa bề mặt, vừa rộng hướng cho lưu thông phục vụ sản xuất, kinh doanh, vừa tiện cho sinh hoạt và tổ chức các hoạt động văn hóa, tín ngưỡng. Nhà văn hóa thôn, nhà trẻ, điểm vui chơi thể thao… được xây dựng, tôn tạo đáp ứng đúng theo tiêu chí nông thôn mới.

Hằng năm, vào dịp lễ, Tết, việc làng và Ngày hội Đại đoàn kết toàn dân tộc (18/11) các đội văn nghệ, thể thao ở Lê Xá lại náo nức thi thố tranh đua, tạo nên một không khí sôi động, hồn hậu, vừa đậm nét đẹp truyền thống vừa thanh tân nhịp điệu năng động, cởi mở của cuộc sống vùng quê nông thôn mới.

Tiếp nối niềm tự hào từ các bậc tiền nhân thuở trước truyền lại, những thế hệ người dân vùng đất Lê Xá giàu truyền thống văn hiến, hiếu học và cách mạng đang nỗ lực xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp, văn minh.

Thế Vĩnh

Thế Vĩnh