Có nhiều nguyên nhân dẫn đến HTX kiểu mới hoạt động kém hiệu quả, như: quy mô sản xuất còn nhỏ lẻ; đội ngũ cán bộ HTX còn hạn chế về năng lực quản lý, điều hành và nghiệp vụ chuyên môn; nguồn lao động hạn chế; đầu ra cho sản phẩm không ổn định; trách nhiệm liên kết giữa thành viên với HTX và giữa các thành viên với nhau còn thiếu chặt chẽ… Để các HTX kiểu mới tiếp tục phát triển, song song với khắc phục những điểm yếu trên, cần có chiến lược rõ ràng, hướng phát triển sản xuất theo chuỗi giá trị.

Các HTX chưa mạnh dạn đổi mới sản xuất, kinh doanh

Vì sao sản xuất ở một số HTX ít thành viên rơi vào khó khăn phải ngừng hoạt động chờ giải thể? Ý kiến từ đơn vị chức năng và các HTX đều cho rằng, về khách quan do còn chịu ảnh hưởng của dịch Covid-19 và giá nguyên, nhiên liệu đầu vào biến động tăng. Ngoài bị ảnh hưởng của dịch Covid-19 thì thời gian gần đây, các HTX trồng trọt, chăn nuôi, thủy sản bị ảnh hưởng bởi thời tiết không thuận lợi; vật tư đầu vào, nhất là giá phân bón, giá thức ăn chăn nuôi liên tục tăng cao, trong khi giá bán sản phẩm không tăng, có thời điểm còn thua lỗ khiến cho các HTX khó khăn lại càng trở nên khó khăn hơn. Cùng với đó, HTX chưa thích nghi kịp với cơ chế thị trường, đầu ra cho sản phẩm không ổn định. Quá trình hoạt động, tổ chức sản xuất chưa có nhiều sáng tạo, chưa tạo được thương hiệu cho sản phẩm và thiếu đường hướng phát triển bền vững. Cách thức sản xuất ít nhiều còn mang tính truyền thống, dựa vào kinh nghiệm và theo kiểu mùa vụ là chính; chưa chú trọng nghiên cứu, khảo sát thị trường để có phương án sản xuất, kinh doanh phù hợp. Thực tế này đã khiến nhiều HTX khó đáp ứng được sản phẩm theo yêu cầu của khách hàng.

Ông Nguyễn Hải Đăng, Chi cục phó Chi cục Phát triển nông thôn (Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn) cho biết: Các HTX kiểu mới chưa mạnh dạn, tích cực đổi mới sản xuất, kinh doanh, nhất là chưa có kế hoạch sản xuất, kinh doanh bài bản làm tiêu chí chung để các thành viên thực hiện. Cùng với đó, quy mô sản xuất còn nhỏ lẻ; đội ngũ cán bộ HTX còn hạn chế về trình độ, năng lực tổ chức quản lý, điều hành và nghiệp vụ chuyên môn, thiếu sự năng động, sáng tạo, chưa thực sự phát huy được vai trò của HTX trong điều hành sản xuất, tiêu thụ sản phẩm.

Qua tìm hiểu của phóng viên được biết, các HTX kiểu mới được thành lập đều có thành viên nòng cốt là các hộ sản xuất, là hội viên tham gia tổ sản xuất của một số hội, đoàn thể tại địa phương trước đây, hay nói cách khác là nhóm hộ có chung sở thích, ngành nghề được tuyên truyền, vận động chuyển đổi, thành lập HTX. Có nơi lại mượn tên của các thành viên trong gia đình để có đủ điều kiện thành lập HTX. Hoạt động trên cơ sở tự chịu trách nhiệm, tự góp vốn, tự hạch toán và gần như việc thành lập chỉ để lấy tư cách pháp nhân phục vụ giao dịch là chính nên trách nhiệm cá nhân với HTX và liên kết giữa các thành viên HTX còn lỏng lẻo, sản xuất theo kiểu mạnh ai người ấy làm dẫn đến vai trò của HTX và tinh thần hợp tác, tương hỗ lẫn nhau giữa các thành viên HTX còn mờ nhạt, thiếu chặt chẽ. Đây được xem là nguyên nhân khiến hoạt động của nhiều HTX ít thành viên chỉ sau thời gian ngắn đi vào hoạt động đã rơi vào khó khăn.

Liên kết giữa HTX với doanh nghiệp hoặc các đơn vị tiêu thụ nông sản ở thời gian đầu được thực hiện rất hiệu quả, nhưng càng về sau liên kết càng khó khăn và không ký được hợp đồng tiêu thụ sản phẩm nên đầu ra không ổn định, HTX làm ăn không hiệu quả. Và khi đó mỗi hộ tự vượt rào sản xuất theo cách của mình dẫn tới phá vỡ kế hoạch sản xuất, chất lượng sản phẩm không đồng nhất. Ông Lê Văn Đức, Giám đốc HTX Rau an toàn Thanh Tân (Thanh Liêm) chia sẻ: Xây dựng kế hoạch sản xuất nếu thuận lợi tức là nông sản được bán hết, giá tốt thì không sao, nhưng không bán được hay không bán hết thì cũng khó nói với các thành viên. Kể cả lúc sản xuất thuận lợi thì việc liên kết tiêu thụ sản phẩm cũng chẳng có hợp đồng.

Liên kết giữa các thành viên HTX cũng lỏng lẻo, bởi ai cũng phải lo cho sản xuất và tiêu thụ sản phẩm của mình. Bà Nguyễn Thị Hồi trước đây là một trong số các thành viên đầu tiên của HTX Nông sản hữu cơ Phù Vân, tuy tuổi đã cao nhưng bà cũng ý thức được rằng canh tác an toàn sẽ tốt cả cho người sản xuất và người tiêu dùng. Hơn nữa, cả đời “bán mặt cho đất, bán lưng cho trời” nên bà hiểu lắm cảnh được mùa mất giá; được giá, mất mùa. Vì vậy khi được vận động tham gia HTX bà đã đồng ý ngay. Tự tay bà gom đất, tuân thủ quy trình sản xuất sản phẩm an toàn chất lượng để HTX xuất bán, xây dựng uy tín thương hiệu Nông sản hữu cơ Phù Vân. Nhưng hy vọng này cũng chẳng được bao lâu, bà Hồi phải từ bỏ và quay về cách sản xuất truyền thống. Bà Hồi nhớ lại: Ban đầu sản phẩm làm ra đến đâu hết đến đó, giá lại cao hơn so với trước đây, thậm chí có thời điểm không có rau mà bán. Già như tôi mà mỗi tháng cũng thu được 4-5 triệu đồng tiền rau, phấn khởi lắm! Nhưng hiệu quả càng về sau càng kém. Tôi là người xin ra khỏi HTX đầu tiên vì nhận thấy tinh thần tương hỗ giữa các thành viên không cao, HTX thì không thể hiện rõ vai trò điều tiết, nhất là trong xuất bán sản phẩm. Rau, củ tôi trồng xuất bán chậm do phải chờ các thành viên khác bán hết mới đến lượt.

Không bán được sản phẩm, dẫn đến liên kết sản xuất thiếu chặt chẽ. Cái khó nữa là nông sản hữu cơ hay VietGAP chưa được phân biệt rõ so với nông sản ngoài mô hình, nhất là về giá bán nên khó phát triển. Và chưa có nhiều doanh nghiệp tham gia vào liên kết theo chuỗi giá trị nên hoạt động của một số HTX gặp nhiều khó khăn.

Quan tâm hỗ trợ phát triển HTX theo chuỗi giá trị

Những năm gần đây, mỗi năm tỉnh Hà Nam có hàng chục HTX kiểu mới được thành lập đã góp phần gia tăng lợi thế và tiềm lực để nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới. Để phát triển và nâng cao hiệu quả hoạt động của kinh tế tập thể, trong đó có các HTX ít thành viên, Liên minh HTX tỉnh quan tâm làm tốt công tác hỗ trợ các hoạt động của HTX gắn với chuỗi giá trị sản phẩm. Các sản phẩm chủ lực được HTX xây dựng tham gia chuỗi giá trị, như lúa hàng hóa, dưa bao tử, bí xanh, bí đỏ, rau, củ, quả an toàn các loại và gà, cá, thịt lợn…

Hoạt động theo chuỗi giá trị liên kết với doanh nghiệp, một số HTX chủ động xây dựng quy trình sản xuất theo hướng VietGAP để tạo ra sản phẩm có chất lượng cao. Khoảng một năm trở lại đây, trên thị trường có bán sản phẩm trà ướp hương sen (trà sen) - Hoàng Trà Bách liên hoa của HTX Hoàng Trà (xã Phù Vân, thành phố Phủ Lý). Trà được sấy thăng hoa, giúp sản phẩm lưu giữ màu sắc, hương vị tự nhiên và bảo đảm dinh dưỡng tốt nhất. Qua tìm hiểu được biết, HTX Hoàng Trà hoạt động theo chuỗi giá trị, chuyên chế biến sản phẩm từ cây sen. Khi mới thành lập, HTX chỉ có 1 máy sấy công suất nhỏ vài chục kg/ngày, nay được đầu tư lên 4 máy, công suất 500 kg/ngày. Nguyên liệu sen cho chế biến được chọn trồng tại phường Đồng Văn, xã Duy Hải (thị xã Duy Tiên) - nơi có giống sen Bách Diệp chất lượng sánh ngang với sen Tây Hồ (Hà Nội). Hiện nay, để bảo đảm nguyên liệu cho chế biến, Hoàng Trà liên kết với một số địa phương trong tỉnh mở rộng diện tích trồng sen Bách Diệp lên gấp 2-3 lần. Cùng với trà sen, HTX Hoàng Trà đã đưa ra thị trường nhiều loại sản phẩm, như: trà lá sen, củ sen sấy, hạt sen sấy gia vị… Ông Trần Đăng Nhàn, Giám đốc HTX Hoàng Trà cho biết: Ngay từ ngày đầu thành lập, HTX đã được Liên minh HTX tỉnh Hà Nam hướng dẫn phát triển sản xuất theo chuỗi giá trị. Sau thời gian hoạt động đã khẳng định đây là hướng đi đúng, giúp HTX chủ động kế hoạch sản xuất cũng như tiêu thụ sản phẩm.

Ông Lê Quang Vọng, Phó Chủ tịch Liên minh HTX tỉnh cho biết: Hỗ trợ HTX liên kết, liên doanh sản xuất và tiêu thụ sản phẩm, tiếp nhận và ứng dụng công nghệ cao vào sản xuất, đăng ký sản phẩm OCOP... là những việc làm được Liên minh HTX tỉnh đặc biệt quan tâm nhằm định hướng cho HTX hoạt động phù hợp theo chuỗi giá trị. Cách làm của HTX Hoàng Trà rất phù hợp, liên kết sản xuất và chế biến sâu, đa dạng các sản phẩm từ cây sen giúp nâng cao giá trị chuỗi sản xuất.

Mới đây, HTX Hoàng Trà sản xuất thành công sản phẩm mới - nấm Đông trùng hạ thảo. Cùng với các sản phẩm từ cây sen, nấm Đông trùng hạ thảo đang được thị trường đón nhận nhờ các hợp đồng liên doanh, liên kết sản xuất, tiêu thụ chặt chẽ, rõ ràng. HTX thường xuyên tạo việc làm cho hàng chục lao động, với mức thu nhập từ 6-7 triệu đồng/người/tháng. Riêng lao động vào thời điểm chính vụ hoa sen lên đến 30 người.

Hiện nay, toàn tỉnh có gần 30 HTX đang hoạt động theo chuỗi giá trị và một số HTX có sản phẩm đạt OCOP cấp tỉnh xếp hạng 3 sao: HTX Công nghệ cao Đồng Du, HTX Dịch vụ nông nghiệp Ngọc Lũ, HTX Nông sản hữu cơ Phù Vân… Các HTX hoạt động theo chuỗi giá trị liên kết với doanh nghiệp theo hình thức doanh nghiệp ký hợp đồng đặt hàng, sau đó cử cán bộ kỹ thuật về hướng dẫn các quy trình và trực tiếp tham gia cùng thành viên HTX trong từng khâu của quá trình sản xuất. Đến kỳ thu hoạch, doanh nghiệp trực tiếp đến thu mua theo hợp đồng đã thỏa thuận. HTX đóng vai trò cầu nối vừa bảo đảm quyền lợi của thành viên HTX, vừa bảo đảm lợi ích của doanh nghiệp trong mối liên kết từ sản xuất đến tiêu thụ…

Tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới, Liên minh HTX tỉnh phối hợp với các địa phương, đơn vị tích cực tham mưu với Tỉnh ủy, UBND tỉnh chỉ đạo thực hiện các kết luận, chỉ thị của Trung ương về kinh tế tập thể, HTX; triển khai các cơ chế, chính sách của địa phương hỗ trợ phát triển HTX, tổ hợp tác; lựa chọn, hoàn thiện, nhân rộng mô hình HTX kiểu mới hiệu quả tại các địa phương; phối hợp với UBND các huyện, thị xã, thành phố xây dựng các điểm giới thiệu và cung ứng nông sản an toàn nhằm kết nối cung - cầu, tiêu thụ hàng hóa do HTX, tổ hợp tác sản xuất theo chuỗi cung ứng... Cùng với hỗ trợ của các cấp, ngành, các thành viên cần quan tâm củng cố những ngành nghề trọng tâm, thúc đẩy sản xuất theo chiều sâu để HTX kiểu mới ngày càng phát triển, góp phần tích cực vào xây dựng nông thôn mới nâng cao, nông thôn mới kiểu mẫu tại các địa phương.