Qua đi những ngày mưa ròng, trời bừng lên khoảng sáng vút cao cùng thứ ánh nắng vàng mật và ngọn gió heo may hun hút. Đồng làng vẫn còn láng màu nước trắng vậy mà cây lúa đã thu xong. Nhà nông đã gọn việc, lên đồng nhưng bặt vắng không thấy đâu đây thoảng đưa hương vị ngày mùa, hương vị tám, nếp. Để rồi ai đó bỗng như vô thức bật ra câu nói cửa miệng nghe đầm sâu một nỗi cảm hoài da diết: Nhớ sao tám, nếp tháng mười… ngày xưa...

Tháng mười, ngày xưa… cây lúa cấy trồng đúng tuần, đúng tiết. Mùa gặt chỉ đến khi đã hết những trận mưa sa. Đồng ruộng kiệt khô trong làn heo may thổi nhẹ cùng bảng lảng những dải sương mỏng đầu đông. Và những khoảnh ruộng gặt muộn sau cùng, cuối vụ tháng mười “ngày xưa ấy” bao giờ cũng nức lên một thứ hương nồng nàn, thuần khiết. Ấy là những khoảnh ruộng cấy giống  tám thơm cùng vô số thứ nếp cái, nếp râu, nếp vải… dài ngày, đang đúng vào độ mẩy căng, đẫy hạt, tròn hương, đậm vị nhất. Để rồi, từ thửa ruộng đồng xa đến lũy tre cuối xóm, từ đầu ngõ, sân nhà đến chái bếp, bờ ao… chỗ nào cũng nức lên thứ hương tám, nếp nồng nàn, quấn quýt. Chẳng riêng hạt lúa, có khi chỉ là sợi rơm thôi, tám, nếp tháng mười cũng đủ ngạt ngào dậy lên thứ hương vị đồng quê thuần khiết, tinh túy đến nao lòng.

Tháng mười, ngày xưa… bát cơm tám, nếp đầu mùa mà mẹ tất bật gặt đập, phơi hong, vội vã sàng xảy, xay giã bao giờ cũng được thành kính sửa làm chút lễ mọn thảo thơm dâng cúng thần phật, tổ tiên ông bà, báo hiếu các bậc sinh thành, cầu mong cho những mùa gieo hạt, cày cấy tiếp theo thuận gió, hòa mưa, hanh thông may mắn. Đấu gạo nếp, tám ủ hương thành thức quà quê thảo thơm lựa để biếu khách gần, khách xa, để dành phần cho những đứa con vắng nhà, loan báo tin vui về một mùa vụ bội thu, no đủ.

Thời buổi công nghiệp hóa, sức ép đất chật, người đông khiến bao xứ đồng, cánh ruộng, làng quê cũng phải cuốn theo những mải mê toan tính: xen canh, tăng vụ, rút ngắn thời gian sinh trưởng, chọn giống cho năng suất cao… nên thứ tám, nếp thảo thơm đồng làng cứ vắng thưa dần theo mỗi mùa gặt tháng năm, tháng mười. Chả thế mới chớm vào cữ cuối thu mà nhiều xứ đồng đã chỉ còn trơ gốc rạ. Máy móc thay người cáng đáng nhiều phần nặng nhọc nên dư vị ngày mùa bận rộn, tất bật một thời “tháng năm năm việc, tháng mười mười việc”... chỉ còn là nỗi nhớ, niềm thương mang đậm màu hoài cảm.

Nhớ sao… dư vị ngày mùa! Nhớ sao tám, nếp tháng mười… ngày xưa…

Thanh Nghị