Tiêu chí số 13 - tiêu chí về hình thức tổ chức trong xây dựng nông thôn mới (NTM) là nội dung hết sức quan trọng bởi nó chi phối đến nhiều lĩnh vực khác, như: tăng thu nhập, chuyển dịch cơ cấu lao động, việc làm, giảm nghèo ở nông thôn.

Khi chưa thực hiện chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới, các địa phương đều có HTXDVNN, một số xã còn có thêm HTX phi nông nghiệp. Phải nói rằng, HTX nói chung và HTXDVNN nói riêng có vai trò hết sức quan trọng trong việc triển khai tổ chức thực hiện các nhiệm vụ phát triển kinh tế ở cơ sở, nhất là sản xuất nông nghiệp. Các HTX còn đóng góp tích cực trong việc xây dựng hạ tầng cơ sở ở nông thôn. Chính vì tầm quan trọng đó nên các địa phương đều tạo điều kiện để các HTX duy trì các dịch vụ cơ bản và mở rộng sản xuất kinh doanh. 

Hình thức tổ chức, trọng tâm là HTX, tổ hợp tác (THT) góp phần lớn vào chương trình xây dựng NTM. Theo đánh giá của UBND huyện Kim Bảng, chỉ sau 5 năm xây dựng NTM, đến năm 2015 có 16/16 xã của huyện đều đạt tiêu chí số 13. Vì theo yêu cầu của tiêu chí, xã đạt tiêu chí số 13 là xã có HTX hoạt động theo Luật HTX năm 2012, có các mô hình liên kết sản xuất gắn với tiêu thụ nông sản chủ lực bảo đảm bền vững. Đến hết năm 2015, Kim Bảng có 100% số HTX chuyển đổi hoạt động theo Luật HTX năm 2012. Sau chuyển đổi, các HTX đều liên kết kinh doanh dịch vụ cung ứng vật tư nông nghiệp, thu mua nông sản, thủy lợi, khuyến nông... Kim Bảng còn có 4 HTX chuyên ngành. Kết quả xếp loại năm 2018, Kim Bảng có 9/16 HTX xếp loại tốt, 7/16 HTX xếp loại khá.

Đánh giá sau 10 thực hiện chương trình xây dựng nông thôn mới, Duy Tiên có 15/16 xã đạt tiêu chí sản xuất, tăng 6,25% so với năm 2010. Các  HTXDVNN ở Duy Tiên đều duy trì ổn định các dịch vụ thiết yếu. Tuy nhiên, số lượng các HTXDVNN kinh doanh thêm dịch vụ mới chiếm tỷ lệ nhỏ. Duy Tiên có 2 xã thành lập được 3 HTX ít thành viên: HTX về chăn nuôi bò sữa ở xã Trác Văn và xã Mộc Bắc, HTX hoạt động trong lĩnh vực nuôi trồng thủy sản ở xã Mộc Bắc. Qua tìm hiểu chúng tôi thấy, mô hình HTX ít thành viên chưa phát huy hiệu quả. Các thành viên mới chỉ hỗ trợ nhau kỹ thuật, chia sẻ kinh nghiệm trong chăn nuôi bò sữa và triển khai một số nội dung liên quan đến phát triển sản xuất…

Nhìn chung, mức độ ảnh hưởng của các HTX đối với phát triển sản xuất là không thể phủ nhận. Đến nay, chưa có báo cáo chi tiết, cụ thể của ngành chuyên môn về hiệu quả hoạt động của các HTX theo tiêu chí số 13. Hằng năm, cơ quan quản lý đều chỉ đánh giá chất lượng hoạt động của các HTX theo hình thức xếp loại: tốt, khá, trung bình, yếu. Ở một góc độ nào đó, con số này khó mà định lượng một cách chính xác. Ông Phạm Văn Thập, Trưởng phòng NN&PTNT huyện Duy Tiên nhận định: Với thực tế hiện nay,  nói đạt theo yêu cầu của Bộ tiêu chí quốc gia thì nhiều HTX đạt tiêu chí số 13. Nhưng nếu nói chất lượng tiêu chí số 13 đã được nâng cao là điều khó có sức thuyết phục.

Theo ông Phạm Văn Thập, hiểu rộng ra về tiêu chí số 13, HTX phải đổi mới, nâng cao chất lượng hoạt động, sản xuất, kinh doanh có lãi. Nếu là các HTX kiểu mới, theo mô hình ít thành viên thì HTX cũng phải hoạt động hiệu quả, đúng bản chất của HTX. Nhưng thực tế thì nhiều HTX chỉ duy trì được một số dịch vụ thiết yếu, thậm chí có HTX trước đây hoạt động rất tốt, kinh doanh dịch vụ ở cả lĩnh vực nông nghiệp và phi nông nghiệp thì nay cũng chỉ duy trì được.

Lãnh đạo một số HTXDVNN nhận định: Trong nhiều kỳ đại hội, nhiều HTX không tìm được nhân tố mới đề cử giữ chức danh chủ tịch HĐQT, giám đốc HTX. Điều đó cho thấy, kinh tế hợp tác thực sự không có sức hút, kể cả đối với nông dân.

Phần lớn các HTX hiện nay hoạt động chưa đúng theo Luật HTX năm 2012. Chỉ xét về quan hệ phân phối: Giao dịch nhiều, hưởng lợi nhiều theo nguyên tắc công bằng. Thu nhập của HTX được phân phối chủ yếu theo mức độ sử dụng sản phẩm, dịch vụ của thành viên. Nguyên tắc này được áp dụng nhằm tránh hiện tượng đề cao tính lợi nhuận. Thành viên cùng góp vốn, cùng sử dụng dịch vụ, cùng chia sẻ chi phí, cùng chịu trách nhiệm. Thành quả của HTX được phân phối lại một cách công bằng (chứ cũng không phải là cào bằng) cho mọi thành viên, thành viên nào giao dịch càng nhiều với HTX thì nhận được phần phân phối càng cao. Thế nhưng, có bao nhiêu HTX thực hiện đúng nguyên tắc phân phối này?

Về quan hệ kinh tế, dưới góc độ kinh tế, cộng đồng thành viên là thị trường chính của HTX. HTX có càng nhiều thành viên thì có thị phần rộng lớn, lượng khách hàng trung thành càng cao. Nghịch lý ở chỗ, nhiều HTX không muốn làm nhiều khâu dịch vụ vì càng làm, càng phải bù lỗ. Để đạt tiêu chí số 13, HTX cố duy trì liên kết sản xuất một số sản phẩm, tuy nhiên phương thức liên kết đơn điệu nên dễ gặp rủi ro, hiệu quả liên kết chưa cao, tính bền vững thấp. Rõ ràng, HTX chưa thấy hết vai trò, vị trí, tầm quan trọng, sự cần thiết phải củng cố, đổi mới và phát triển kinh tế hợp tác.

Hình thức tổ chức sản xuất ở nông thôn hiện nay phụ thuộc nhiều vào vai trò của HTX và THT. Hình thức tổ chức sản xuất đang cần quy mô đủ lớn, đủ mạnh để tác động, chi phối kinh tế địa phương phát triển theo đúng định hướng, cụ thể là thực hiện các chương trình, đề án về tích tụ ruộng đất, phát triển chăn nuôi, trồng trọt. Vì vậy, cần những quy chuẩn thật sự chặt chẽ, rõ ràng hơn để làm căn cứ thực hiện. HTX cần phải có đủ năng lực để tiếp cận và tác động đến hoạt động kinh tế ở địa phương một cách tích cực nhất. Yêu cầu đặt ra là cần hoàn thiện chính sách thực hiện tiêu chí hình thức tổ chức trong xây dựng NTM, trong đó, chính sách về thu hút nguồn nhân lực là yếu tố quan trọng hàng đầu. Ông Phạm Hồng Thanh, Chủ tịch UBND huyện Duy Tiên cho rằng: Phải có những nhân tố điển hình, có trình độ, năng lực và tâm huyết với kinh tế hợp tác đóng vai trò làm hạt nhân. Đi đôi với đó là những chính sách thúc đẩy để phát triển kinh tế hợp tác...

Hiện nay, các chính sách hỗ trợ HTX đã có và rõ ràng. Vấn đề là làm thế nào để các HTX tiếp cận và hấp thu được cơ chế hỗ trợ một cách hiệu quả. Cùng với chính sách hỗ trợ phát triển, cần có biện pháp xử lý dứt điểm những HTX hoặc THT hoạt động không hiệu quả, giải thể hoặc chuyển đổi sang hình thức hoạt động khác; quan tâm củng cố những HTX đã có ở các xã đăng ký đạt chuẩn NTM giai đoạn 2016-2020; tích cực vận động thành lập mới HTX ít thành viên. Vai trò của hình thức tổ chức trong xây dựng NTM là rất quan trọng. Đạt tiêu chí số 13 chưa đủ mà yêu cầu cần phải nâng cao chất lượng tiêu chí, góp phần hoàn thành mục tiêu chung về xây dựng NTM.

Bích Huệ