Nhà thơ Nguyễn Khuyến tên thật là Nguyễn Thắng, hiệu Quế Sơn, tự Miễu Chi. Ông sinh năm 1835 tại quê ngoại là làng Văn Khế, xã Hoàng Xá, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định. Quê nội của nhà thơ ở làng Vị Hạ, xã Yên Đổ, nay là xã Trung Lương, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam. Đất Ý Yên - Nam Định là nơi ông sinh ra và gắn liền tuổi thơ tại nhà ông ngoại, Ý Yên cũng là nơi có những người thầy hun đúc nên tài năng, nhân cách của Nguyễn Khuyến.

Có lẽ vì nặng tình với quê mẹ Ý Yên nên trước khi mất, nhà thơ đã chọn nơi yên nghỉ trên đỉnh núi Phương Nhi thuộc xã Yên Lợi - Ý Yên - Nam Định, hướng mộ nhìn về Từ đường quê nội ở Yên Đổ- Trung Lương. Từ vị trí mộ như một điểm trung tâm. Phía Đông Bắc nhìn về Từ đường quê nội cách khoảng 14 km, phía Tây Bắc cách quê ngoại khoảng 5 km… Phải chăng đây là chủ ý của Nguyễn Khuyến từ đỉnh núi Phương Nhi như một điểm trung tâm nhìn về quê nội, quê mẹ và quê các thầy dạy của mình. Nếu đúng như vậy thì đó cũng là tấm lòng hiếu kính của ông đối với công cha, nghĩa mẹ, ơn thầy.

Để đến thăm viếng mộ nhà thơ, du khách phải leo bộ theo một lối đi duy nhất, khá quanh co dẫn lên đỉnh núi. Cũng không phải mất quá nhiều thời gian là lên đến khu mộ. Một không gian yên bình, mộ nhà thơ Nguyễn Khuyến nằm tĩnh tại trên đỉnh núi. Cung kính thắp nén hương thơm tưởng nhớ và cảm phục một tâm hồn thơ lớn của dân tộc với ao thu, ngõ trúc, câu đối của làng quê Bắc Bộ thâm trầm, lặng lẽ mà sâu sắc nhưng cũng đầy tính nhân văn, du khách đến đây như được hòa vào thiên nhiên xanh mát, hữu tình và không gian tưởng niệm văn hóa độc đáo. Từ đây có thể phóng tầm mắt ngắm những làng mạc san sát, yên ả “Nghìn làng trông xuống bé con con”… Những ai đã đến nơi này đều có chung cảm nhận sâu sắc về một cốt cách thanh cao của nhà thơ, bởi chính nơi an nghỉ ngàn thu thanh thản cũng được ông chọn ở một nơi tĩnh tại, xa lánh mọi bon chen của trần thế, giống như nhà thơ đã cáo quan về quê, không màng danh lợi khiến cho đời sau phải khâm phục.

Nhà thơ Nguyễn Khuyến tên thật là Nguyễn Thắng, hiệu Quế Sơn, tự Miễu Chi. Ông sinh năm 1835 tại quê ngoại là làng Văn Khế, xã Hoàng Xá, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định. Quê nội của nhà thơ ở làng Vị Hạ, xã Yên Đổ, nay là xã Trung Lương, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam. Đất Ý Yên - Nam Định là nơi ông sinh ra và gắn liền tuổi thơ tại nhà ông ngoại, Ý Yên cũng là nơi có những người thầy hun đúc nên tài năng, nhân cách của Nguyễn Khuyến.

Nhìn tổng thể, ngôi mộ có hình chiếc bút và những trang giấy xếp lên nhau, mở ra như những trang viết. Chiếc bút và trang giấy là biểu tượng tượng trưng cho sự sáng tạo và nghệ thuật viết. Nhà thơ Nguyễn Khuyến đã góp phần quan trọng vào văn chương Việt Nam thông qua những tác phẩm thơ của mình. Bằng cách đặt biểu tượng này trên mộ, có thể người ta muốn tôn vinh tài năng sáng tạo của ông, nhấn mạnh vai trò quan trọng của văn chương trong đời sống xã hội. Qua đó cũng như nhắc nhớ đến sự tâm huyết của nhà thơ Nguyễn Khuyến với việc sáng tác. Đó không chỉ là công việc, mà còn là đam mê và trách nhiệm với nghệ thuật viết, điều mà ông đã chia sẻ và truyền đạt qua tác phẩm của mình. Biểu tượng của bút và trang giấy không chỉ là sự đơn giản hóa của văn chương mà còn là biểu tượng tâm linh, tương tác với truyền thống văn hóa và triết lý của xã hội Việt Nam, nó tạo nên một không gian tâm linh và kết nối với người đến đây theo một cách sâu sắc hơn. Có lẽ, sự kết hợp của chiếc bút và trang giấy trên mộ nhà thơ Nguyễn Khuyến không chỉ là một biểu tượng tượng trưng mà còn là một nguồn cảm hứng và ý nghĩa sâu sắc về sự sáng tạo, tâm huyết và những đóng góp của ông vào nền văn học Việt Nam.

Phía trên ngôi mộ có tấm bia khắc bài thơ “Tự trào”, một tác phẩm nổi tiếng của ông.  Bài thơ diễn đạt tâm trạng nhà thơ về sự chấp nhận số phận, sự tạ ơn cuộc sống và tư duy triết học của ông. Đây có thể cũng là một cách để vinh danh và tưởng nhớ ông thông qua tác phẩm nghệ thuật nổi tiếng của ông. Du khách đến thăm viếng mộ nhà thơ được chiêm ngưỡng một không gian tâm linh và trải nghiệm nghệ thuật, thêm hiểu hơn về tâm huyết và triết lý nghệ thuật của nhà thơ Nguyễn Khuyến.

Kiến trúc của ngôi mộ như được tích hợp với thiên nhiên xung quanh, tạo nên một không gian tâm linh và yên bình. Sự hòa quyện giữa kiến trúc và thiên nhiên không chỉ mang lại cảm giác tôn nghiêm mà còn kết nối với tâm hồn của những người đến thăm, tạo nên một trải nghiệm đặc biệt và sâu sắc. Kiến trúc của ngôi mộ nhà thơ Nguyễn Khuyến không chỉ là một nơi tưởng niệm đơn thuần mà còn mang đậm ý nghĩa tâm linh và văn hóa, thể hiện sự tôn trọng và ghi nhớ của đời sau đối với tài năng và tâm huyết của nhà thơ lớn của nền văn học Việt Nam.

Và có lẽ trên tất cả, kiến trúc của ngôi mộ nhà thơ Nguyễn Khuyến giống như một bản di chúc vững chắc và đẹp đẽ, nói lên sự kính trọng và tri ân của muôn thế hệ yêu văn học nghệ thuật đối với một tài năng thơ ca nổi tiếng, một nhân cách cao đẹp Nguyễn Khuyến.