Hà Nam là vùng đất cổ, lưu nhiều dấu ấn trên các loại hình văn hóa vật thể và phi vật thể, trong đó dấu ấn rõ nét, đậm đà nhất là nghệ thuật điêu khắc dân gian trên các di tích lịch sử, văn hóa.
Mảng điêu khắc mang giá trị thẩm mỹ cao tại đình Vị Hạ.
Với trên 1.700 di tích, đình và chùa, nhiều đề tài điêu khắc dân gian được tạo tác là bộ tứ quý tùng, cúc, trúc, mai hoặc mai, lan, cúc, trúc gắn với quan niệm về người quân tử, thể hiện sự thanh cao của tâm hồn; đề tài tứ linh gồm long, ly, quy, phượng biểu trưng cho sự thiêng liêng của đất trời, sức mạnh của thiên nhiên, trong đó hình tượng rồng được khắc họa rõ nét nhất.
Được xây dựng bằng nhiều vật liệu nhưng chủ yếu bằng gỗ nên các mảng điêu khắc trên gỗ cũng nổi bật nhất ở các di tích qua bàn tay tài hoa và tâm hồn tinh tế của các nghệ nhân xưa.
Ngôi đình còn mang đậm dấu ấn kiến trúc cổ truyền trên đất Hà Nam là đình làng Vị Hạ (xã Trung Lương, Bình Lục). Ngôi đình tọa lạc giữa một không gian rộng, thoáng, nhưng những mái ngói cong thấp trùng xuống, trên hệ thống cột gỗ lim vững chãi.
Đình Vị Hạ còn lưu giữ được nhiều mảng điêu khắc gỗ mang tính nghệ thuật cao, thể hiện sự phong phú của đề tài cùng cách thể hiện độc đáo. Với mô típ rồng là chủ đạo, các mảng điêu khắc ở đây da dạng các hình tượng rồng: rồng ly vờn nhau, rồng đùa cùng sư tử, rồng vuốt râu, rồng mẹ rồng con, lưỡng long chầu nguyệt. Những hình tượng rồng sinh động, mỗi con một dáng vẻ, vừa uy nghiêm nhưng cũng vừa dân dã, những nét chạm khắc mềm mại, thanh tao thể hiện tài năng của người thợ, để lại giá trị văn hóa muôn đời.
Đình An Hòa (Thanh Hà, Thanh Liêm) được xây dựng cách nay trên 400 năm. Trên bộ khung đình, hình rồng được chạm khắc kênh bong với những đường đục sâu tạo hình rõ nét, vừa tinh tế, vừa phóng khoáng nổi bật trên nền gỗ lên vân bóng loáng. Ở gian chính giữa đình cũng vẫn với nghệ thuật chạm khắc kênh bong là hình long chầu, long vân uốn lượn sinh động. Hai gian trái đình gồm nhiều đề tài phong phú với cảnh rồng vờn nhau, cảnh trúc hóa, sen hóa, cảnh đầu người mình chim, cảnh rồng mẹ chơi với rồng con, hình ảnh ly đùa giỡn… với những nét chạm vừa hóm hỉnh vừa mang ước vọng về cuộc sống yên bình, no ấm của người dân.
Đình An Hòa còn độc đáo với mảng chạm khắc các đề tài dân dã, đó là cảnh đôi gà chọi nhau, cảnh chim và sóc tranh ăn, người đóng khố leo cây, cảnh người hái dừa, cảnh chèo thuyền, cảnh con cốc kiếm ăn…
Những hình ảnh điêu khắc tại chùa Bà Đanh.
Với các ngôi chùa, độc đáo và khác biệt nhất về nghệ thuật điêu khắc là chùa Bà Đanh (Ngọc Sơn, Kim Bảng). Đề tài điêu khắc ở chùa vô cùng phong phú và ấn tượng, dưới tam quan có hình những con dơi ngậm chữ thọ, các cột trụ đắp nổi hình tứ linh, toà bái đường nổi bật hình ảnh tứ long chầu nguyệt với nét chạm tinh tế sống động.
Tài năng chạm khắc của các nghệ nhân xưa thể hiện đậm nét trên các cột cái của công trình với những hình tượng ít di tích có được. Vẫn là tứ quý nhưng ở chùa Bà Đanh là tùng mã, thông hóa long; với tứ linh là ngũ long tranh châu, lưỡng long chầu nguyệt, đặc biệt là những loại quả quý được gọi là bát quả theo quan niệm người xưa: đào, nho, lựu, vả, phật thủ và các loại vật dụng quý như: đàn tranh, đàn nguyệt, nhị, phách, sáo, bút lông, bầu rượu, quạt quả vả nằm trong bát bảo được chạm khắc công phu trên các hàng cột mang lại giá trị thẩm mỹ cao cho ngôi chùa.
Trong suốt chiều dài lịch sử, những toà đình, ngôi chùa là những sản phẩm thuần khiết gắn bó mật thiết với văn hóa làng xã, là biểu tượng về đời sống tinh thần của người dân. Giá trị của đình, chùa nói riêng và các di tích nói chung chính là nằm ở nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc dân tộc. Qua các hình tượng điêu khắc ấy chúng ta tìm thấy và được chạm vào cuộc sống muôn màu của quá khứ cha ông.
Chu Bình
Chu Bình