Đền Cửu Tỉnh vốn là di tích cổ được xây dựng cách đây hàng trăm năm. Đền nằm trên thế đất tụ linh, tụ phúc, nơi có huyệt giao long giữa trời và đất, có 9 chiếc giếng âm-dương biểu trưng cho mạch nguồn của trời đất hội tụ. Cái tên Cửu Tỉnh có lẽ cũng được xuất phát từ đó. Xưa kia, đền có quy mô nhỏ thuộc xứ Tây Giang, làng Phù Đạm, phủ Lý Nhân, tỉnh Hà Nam. Trải qua biến đổi của thời gian cùng những thăng trầm của lịch sử, ngôi đền ngày nay nằm ven sông Đáy, thuộc địa bàn xã Phù Vân, thành phố Phủ Lý.

Nhằm đáp ứng nhu cầu sinh hoạt tín ngưỡng, văn hóa dân gian của nhân dân, ngôi đền đã hai lần được tổ chức trùng tu, nâng cấp. Trong đó, lần gần đây nhất là vào năm 2012, UBND thành phố Phủ Lý đã có quyết định đầu tư tu bổ ngôi đền với tổng kinh phí lên tới 25 tỷ đồng được trích từ nguồn xã hội hóa. Vì vậy, ngôi đền hiện nay khang trang, bề thế và là ngôi đền thờ Mẫu có quy mô lớn nhất tỉnh. Đền Cửu Tỉnh hiện tọa lạc trên khuôn viên rộng hơn 2.500m2, kiến trúc đền có bố cục chặt chẽ, thiết kế hài hòa. Về kiến trúc tổng thể, ngoài điện thờ Mẫu gồm 13 gian chính, đền còn có hồ thủy đình vọng thiên, lầu Cô Chín và nhiều hạng mục công trình phụ trợ có ý nghĩa. Mặc dù được xây dựng bằng các nguyên vật liệu hiện đại nhưng đền vẫn bảo đảm phong cách kiến trúc truyền thống. Hệ thống mái được xây theo kiểu chồng diêm 2 tầng, 8 mái cong, lợp ngói vẩy. Ở các đầu đao, bờ nóc được chạm trổ công phu, tỉ mỉ với các đề tài như: lưỡng long chầu nguyệt, rồng bay phượng múa, tứ linh, tứ quý… Kiến trúc độc đáo cùng quang cảnh tự nhiên đã mang lại cho ngôi đền không gian đẹp nhưng không kém phần tôn kính, trang nghiêm.

Nếu như các ngôi đền thờ Mẫu khác thường thờ Mẫu Liễu Hạnh thì đền Cửu Tỉnh là một trong số ít ngôi đền thờ thần chủ là Thánh Mẫu Cửu Trùng Thiên, có hiệu là Thanh Vân Công chúa. Tương truyền, Cửu Trùng Thánh Mẫu vốn là một thiên thần ngự trên chín tầng mây, chuyên cai quản tiên cung, lục giới và chỉ hiển linh khi cứu nhân, độ quốc. Thời thượng cổ, Mẫu Cửu Trùng được coi là vị Thánh Mẫu đứng đầu Thiên phủ do Thiên phủ Chí Tôn sắc lệnh hành sai. Bên cạnh đó, trong đền còn thờ tam phủ, tứ phủ, công đồng đình thần tam và phối thờ Cô Chín giếng Sòng Sơn - một tiên nữ tài phép hơn người được Ngọc Hoàng cho theo hầu Thánh Mẫu. Theo phân tích của các nhà nghiên cứu văn hóa, đền Cửu Tỉnh không chỉ là ngôi đền duy nhất ở Hà Nam được thờ riêng biệt và có đầy đủ hệ thống tượng thờ: Tam tòa Thánh Mẫu, Tứ phủ chầu bà, Hội đồng các quan, Công đồng sơn trang, Công đồng nhà Trần, Thánh cô, Thánh cậu… Các tượng thờ trong đền được sơn son thếp vàng, trang trí sắc nét, bố cục hài hòa, vừa trang trọng, vừa linh thiêng, biểu trưng rõ nét của tín ngưỡng đạo Mẫu của Việt Nam.

Hằng năm, theo tiết xuân thu nhị kỳ, đền Cửu Tỉnh luân phiên tưng bừng mở tiệc Mẫu nhằm tri ân những bậc Thánh - Tiên đã có công bảo hộ nhân dân và cầu mong mùa màng tươi tốt, nhân khang, vật thịnh. Trong thời gian tới, cùng với sự quan tâm của cấp ủy, chính quyền các cấp và sự ủng hộ của người dân cùng du khách thập phương, đền Cửu Tỉnh vẫn đang nằm trong kế hoạch xây dựng theo hướng khang trang, to đẹp hơn, xứng tầm là ngôi đền thờ Mẫu lớn của tỉnh, tạo điều kiện thuận lợi cho việc duy trì tổ chức nhiều hoạt động sinh hoạt tín ngưỡng thờ Mẫu ngay tại khuôn viên đền. Hơn thế, cùng với đền Lảnh Giang (xã Mộc Nam, Duy Tiên) và đền Bà Vũ (xã Chân Lý, Lý Nhân), đền Cửu Tỉnh sẽ trở thành 3 trung tâm chính của tỉnh Hà Nam trong việc lưu giữ, bảo tồn, phát huy và tôn vinh đạo Mẫu cũng như nghi lễ diễn xướng chầu văn, hầu Thánh.

Thanh Hà